Lev Tolstoyun “İnsan nə ilə yaşayır?” adlı qısa hekayəsi sadəcə fantastika əsəri deyil, həyatın əsas həqiqətlərinin dərindən araşdırılmasıdır. Bu əsərdə Tolstoy məhəbbət, şəfqət və insan varlığının mənəvi mahiyyəti mövzularını araşdırır. 1885-ci ildə yazılmış hekayə Tolstoyun əxlaqi məsələlər və xristian məhəbbət idealı ilə getdikcə daha çox maraqlandığı sonrakı illərdə onun dini və fəlsəfi dəyişməsini əks etdirir. O, “İnsanların nə ilə yaşadığı”nı sadə, lakin universal təqdim edir: məhəbbət bəşəriyyəti saxlayan əsas qüvvədir.
Hekayə kilsənin yaxınlığında titrəyən və çılpaq bir adamı kəşf edən təvazökar ayaqqabı ustası Simondan bəhs edir. Ona yazığı gələn Simon yoxsulluğuna baxmayaraq, sonradan Mikayıl adlı mələk olduğu ortaya çıxan adamı evinə gətirir. Mikayıl ölmək üzrə olan ananın ruhunu almaqda Tanrının əmrinə tabe olmadığı üçün göydən yerə atılmışdı.Yerə atılan mələyə insan varlığı haqqında üç əsas həqiqəti öyrənmək tapşırılır. Bu həqiqətlər insanların nə ilə yaşadığı, niyə yaşadıqları və onların yaşaması üçün nəyin vacib olduğu sualları ətrafında fırlanır. Müxtəlif personajlarla – çəkmələr sifariş edən eqoist centlmendən tutmuş mərhəmətli dul qadına qədər – bir sıra görüşlər vasitəsilə Tolstoy cəmiyyətin daha geniş mənəvi problemlərinin mikrokosmosunu təmin edərək materializm və altruizm arasındakı kəskin ziddiyyətləri göstərir.
Tolstoyun “İnsan nə ilə yaşayır?” əsərindəki fəlsəfəsinin mərkəzində məhəbbətin insan təcrübəsi olması fikri dayanır. Hekayə irəlilədikcə bəlli olur ki, insanı saxlayan sərvət, status və ya rahatlıq deyil, sevgidir. “Kişilər özlərinə qayğı ilə deyil, sevgi ilə yaşayırlar” sitatı hekayənin əsas vəhyi kimi xidmət edir, empatiya, əlaqə və fədakarlığın əhəmiyyətini işıqlandırır. Əsər irəlilədikcə Tolstoy cəmiyyətin möhkəmlənmiş materialist dəyərlərini tənqid edir. Tikmə çəkmələr sifariş edən centlmenin xarakteri, var-dövlət və status üçün eqoistlik axtarışını təmsil edir. O, çəkməçi və dul qadın vasitəsilə ötürülən mesajdan tamamilə fərqli olaraq, mülkün və sosial vəziyyətin dəyəri diktə etdiyi dünyagörüşünü təcəssüm etdirir.
Tolstoyun bu əsəri bütün insanların bir-birinə bağlılığını vurğulayır. “İnsan nə ilə yaşayır?” ideyası fərdi yaşamaqdan kənara çıxır. O, birinin rifahının hamının rifahı ilə bağlı olduğu kommunal varlığı müdafiə edir. Bu, çəkməçinin insan ehtiyaclarını dərk etməsi onun ticarətinin tranzaksiya xarakterini aşdığı qarşılıqlı əlaqədə təsirli şəkildə təsvir olunur. Hekayə oxucuları bizim həyatımızın bir-birinə qarışdığını və hərəkətlərimizin başqalarının həyatına dalğalı təsir göstərdiyini dərk etməyə dəvət edir. Mələk Mikayılın öyrəndiyi dərslər daha mərhəmətli bir cəmiyyətin inkişafında icmanın, xeyirxahlığın və paylaşılan insanlığın vacibliyini gücləndirir – Tolstoy bütün həyatı boyu daim müdafiə etdiyi ideya.
“İnsan nə ilə yaşayır?” əsərində Tolstoy dərin bir fəlsəfi həqiqəti dilə gətirir: sevgi insan varlığının əsasını təşkil edir. Zəngin personajlar və təsirli hekayələr vasitəsilə o, oxucuları öz dəyərləri və hərəkətlərinin başqalarına təsiri barədə düşünməyə çağırır. Tolstoyun mesajı zamanı üstələyir, bizi empatiya, xeyriyyəçilik və məhəbbətlə səciyyələnən həyatı qəbul etməyə dəvət edir-bizə xatırladır ki, insanlığımızın mahiyyəti sahib olduğumuz şeylərdə deyil, bir-birimizə necə qayğı göstərdiyimizdədir Bəşəriyyət haqqında üç vacib dərsi öyrənmək üçün göndərilən Mikayıl ilahi missiyası tamamlanana qədər Simon və ailəsi ilə birlikdə qalır.
Hekayə boyu Mikayıl bu üç suala cavab axtarır və öyrənir:
1. İnsanda nə yaşayır?
2. İnsana nə verilmir?
3. Kişilər nə ilə yaşayırlar?
Tolstoyun ilk dərsi insanların içindəki əsas qüvvəyə aiddir: sevgi. Mikayıl müşahidə edir ki, insanın əzab çəkməsinə, qorxusuna və ya yoxsulluğuna baxmayaraq, məhəbbət əbədi hərəkətverici qüvvə olaraq qalır. Simonun öz cüzi imkanlarına baxmayaraq, qəribə mərhəmət göstərməsi sevginin insan ruhunda olduğunu göstərir. Bu fədakar məhəbbət sadə insanı ilahi şəfqət alətinə çevirir. Burada Tolstoyun fəlsəfəsi xristian təlimlərindən, xüsusən də Əhdi-Cədiddə vurğulanan sevgi və bağışlama mesajından təsirlənir. Tolstoy deyir ki, sevgi olmasaydı, bəşəriyyət yaşaya bilməzdi. Bizi müəyyən edən və birləşdirən mahiyyətdir. Mikayılın cavab verməli olduğu ikinci fəlsəfi sual insana nəyin verilmədiyidir. Bu, gələcəyin sirridir. İnsanlara gələcəklərini bilmək və ya idarə etmək qabiliyyəti verilməyib, lakin onlar yaşamağa, işləməyə və ümid etməyə davam edirlər. Hekayədə varlı bir adam Simona bir il çəkəcək bir cüt çəkmə düzəltməyi əmr edir, ancaq ertəsi gün gözlənilmədən ölür. Bu, həyatın gözlənilməzliyi qarşısında insan planlarının puç olduğunu göstərir. Tolstoy vurğulayır ki, insanlar gələcək üçün planlar qursalar da, onların keçəcəkləri yolu yalnız Tanrı bilir. Həyatın qeyri-müəyyənliyini qəbul etmək və nəzarəti təslim etmək üçün təvazökarlıq Tolstoyun mənəvi mesajının əsas elementləridir. Mikayılın öyrəndiyi son və ən vacib dərs insan həyatını təmin edən şeydir. Cavab sevgidir. İnsanlar maddi sərvət, güc və ya statusla deyil, bir-birlərinə göstərdikləri sevgi və mehribanlıqla yaşayırlar. Varlı adam gözlənilmədən vəfat etdikdə məlum olur ki, dünya malları həyatı təyin etmir və saxlamır. Əksinə, Simon və onun həyat yoldaşı öz mübarizələrinə baxmayaraq, Mikayıla göstərdikləri qayğı insanları həqiqətən yaşadan şeyləri təcəssüm etdirir. xeyirxahlıq və empatiya qabiliyyəti…
Tolstoyun hekayəsi onun xristian əxlaqını şərhindən çox təsirlənir. Sonrakı həyatında Tolstoy institusional dinə dərindən tənqidi yanaşmışdır. Əsər Məsihin təlimlərinin təbiətini əks etdirir, onun şəfqət, təvazökarlıq və maddi olandan daha çox ruhani olanı vurğulayır. Tolstoyun fikrincə, xilas dini ayinlərdə və ya ehkamlarda deyil, başqalarına məhəbbət və xidmətdə tapılır. Hekayə həm də Tolstoyun sərvət və sosial təbəqənin yaratdığı parçalanmalara qarşı tənqidini əks etdirir. Kasıb ayaqqabıçı olan Simon xristian fəzilətlərini təcəssüm etdirir, hekayədə görünən varlı müştərilər isə çox vaxt ruhən iflas etmiş kimi təsvir edilir. Tolstoy bu təzaddan istifadə edərək, maddi sərvətləri mənəvi yaxşılıqdan üstün tutan cəmiyyətin dəyərlərini şübhə altına alır.
“İnsan nə ilə yaşayır?” xristian etikasına əsaslansa da, mesajı dini sərhədləri aşır. Tolstoy məhəbbəti inancından, mədəniyyətindən və şəraitindən asılı olmayaraq, bütün insanları saxlayan universal qüvvə kimi təqdim edir. Hekayədə şəfqət və təvazökarlığa vurğu insan əzab və əlaqə ehtiyacının ortaq təcrübəsindən danışır.Tolstoyun fəlsəfəsi təklif edir ki, qarşılıqlı asılılığımızı dərk etməklə biz həyatın əsl məqsədini dərk etməyə yaxınlaşırıq. Tolstoyun “İnsanlar nə ilə yaşayır?” əsəri insan varlığının təbiəti haqqında dərin düşüncələri əks etdirir. Sadə hekayəçiliyi ilə bəşəriyyəti hərəkətə gətirən və saxlayan şeylərə dair dərin fəlsəfi anlayışlar təqdim edir. Sevgi, şəfqət və həyatın qeyri-müəyyənliklərini qəbul etmək Tolstoyun mənalı həyata baxışının əsasını təşkil edir. İnsan əzablarının və materializmin tez-tez hökm sürdüyü bir dünyada Tolstoyun hekayəsi sevginin gücünü və xeyirxahlığın əbədi əhəmiyyətini əbədi xatırladır.
Zəhra Həşimova
Subyekt.az
